نشست امسال «سازمان همکاری شانگهای» در بندر تیانجین چین، بار دیگر صحنه‌ای است برای نمایش اتحاد پکن و مسکو در برابر غرب و فرصتی برای رهبران آسیا تا دربارهٔ امنیت منطقه‌ای، تجارت و آینده نظم جهانی گفت‌وگو کنند.
بیش از ۲۰ رهبر در روزهای نهم و دهم شهریور گرد هم می‌آیند و نگاه‌ها به نقش‌آفرینی ولادیمیر پوتین و شی جین‌پینگ دوخته شده است.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، هم بامداد یکشنبه نهم شهریور برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای راهی چین شد و همزمان رهبر جمهوری اسلامی نیز خواستار عملیاتی شدن «سند همکاری راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین» شد.
تیمور اوماروف، پژوهشگر مرکز کارنِگی روسیه و اوراسیا در برلین، به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت: «نشست شانگهای تا حد زیادی به یک نمایش پوتین–شی تبدیل شده است. موضوع کمتر خودِ نشست است و بیشتر ملاقات‌های حاشیه‌ای اهمیت دارد.»
در کنار این، بازگشت نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، به چین پس از هفت سال و در سایه تنش‌های مرزی و فشارهای واشینگتن، می‌تواند زمینه‌ای برای کاهش تنش‌ها و حتی دیدار سه‌جانبه با پوتین و شی فراهم کند.
برای کشورهای آسیای مرکزی نیز این نشست آزمونی است، چرا که باید میان نفوذ روزافزون چین و حضور سنتی روسیه تعادل ایجاد کنند.
لوکا انسِسکی، استاد مطالعات اوراسیا در دانشگاه گلاسگو، به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت: «چین و روسیه همکار و همزمان رقیب‌اند، اما همان‌طور که در آسیای مرکزی می‌بینیم، میزان همکاری‌شان بسیار بیشتر از رقابت است.»
او افزود: «در این منطقه مجموعه‌ای از ارزش‌های اقتدارگراپسند در حال شکل‌گیری است که ممکن است کار را برای رژیم‌های آسیای مرکزی ساده‌تر کند.»
گرچه سازمان همکاری شانگهای سال گذشته با عضویت بلاروس گسترش یافت و ایران هم پیش‌تر به عضویت دائم درآمد، انتظار نمی‌رود در این دوره عضو تازه‌ای پذیرفته شود، هرچند چشم‌ها به درخواست ارمنستان و جمهوری آذربایجان دوخته شده است.
یک «سکوی پراکنده»؟
با این حال، پرسش اصلی همچنان دربارهٔ هویت این سازمان باقی است.
سازمان همکاری شانگهای به محلی نمادین برای رهبران جهت تقویت شراکت‌ها و تأثیرگذاری بر هنجارهای سیاسی و اجتماعی بیرون از نظم جهانی غربی بدل شده است، اما اختلافات داخلی همچنان نقطه‌ضعف اصلی آن است. نمونه‌اش امتناع هند از محکوم‌کردن حملات اسرائیل به ایران در نشست وزیران دفاع بود.
یونس شریفلی، پژوهشگر مهمان در «پروژه چین و جنوب جهانی»، به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت: «با توجه به فشار فزاینده آمریکا بر چین، هند و روسیه، اکنون این نشست آزمونی خواهد بود برای اینکه ببینیم سازمان همکاری شانگهای می‌تواند به‌عنوان یک نهاد منسجم عمل کند یا همچنان یک سکوی پراکنده باقی خواهد ماند که بیشتر با منافع ملی کشورها هدایت می‌شود.»
نشست امسال شانگهای بیش از هر چیز محلی است برای سنجش اینکه آیا این بلوک واقعاً می‌تواند بدیلی برای نهادهای تحت رهبری غرب ارائه دهد یا همچنان عرصه‌ای خواهد بود برای رقابت‌ها و مصلحت‌جویی‌های ملی.
انتظارات تهران
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، صبح یکشنبه برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای راهی چین شد؛ سفری چهارروزه که محور آن سخنرانی در نشست اصلی، دیدار با شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، و گفت‌وگو با دیگر سران حاضر است.
کرملین نیز اعلام کرده که او در حاشیه اجلاس با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، دربارهٔ برنامه هسته‌ای ایران مذاکره خواهد کرد.
مسعود پزشکیان پیش از آغاز این سفر گفت این نشست به‌دلیل جمعیت و سهم اقتصادی عظیم اعضا بسیار مهم است و «فرصتی برای چندجانبه‌گرایی در برابر بلوک غرب» به‌شمار می‌آید.
او تأکید کرد که به باور او، دیدار با رهبران چین و دیگر کشورها می‌تواند به صلح، امنیت و رفاه منطقه‌ای و جهانی و نیز گسترش همکاری‌های علمی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کمک کند.
حساب علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در شبکه اجتماعی ایکس نیز روز یکشنبه به‌نقل از او نوشت: «ایران و چین با سابقه کهن تمدنی در دو سوی آسیا، قدرت تحول آفرینی در صحنه منطقه‌ای و جهانی را دارند. عملیاتی‌کردن تمامی ابعاد توافق راهبردی، این راه را هموار می‌کند.»
رهبر جمهوری اسلامی در این پیام که به زبان چینی هم بازنشر شده، به سند همکاری‌های ۲۵ ساله موسوم به «سند همکاری راهبردی و جامع ۲۵ ساله ایران و چین» است که فروردین ۱۴۰۰ امضا شد و مقام‌های جمهوری اسلامی مدعی شدند که بر مبنای این سند بنا است چین در ایران ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها انجام دهد.
با این حال، به‌گفته‌ی منابع اقتصادی، سرمایه‌گذاری واقعی چین در ایران در این سال‌ها افزایش محسوسی نداشته و عملاً در سطحی پایین باقی مانده است.
یک سال پس از امضای این سند، رسانه‌های ایران با استناد به اظهارات مقام‌های دولت ابراهیم رئیسی از «رویگردانی چینی‌ها از سرمایه‌گذاری در ایران» خبر دادند و رئیس اتاق مشترک ایران و چین نیز با تایید کاهش سرمایه‌گذاری چینی‌ها در ایران اعلام کرد که از ابتدای دولت رئیسی تا آن زمان چینی‌ها تنها به ارزش ۱۸۵ میلیون دلار در ایران سرمایه‌گذاری کردند.
سفر مسعود پزشکیان در حالی انجام می‌شود که جمهوری اسلامی زیر فشار تازهٔ تحریمی غرب به‌دلیل فعال‌شدن «سازوکار ماشه» قرار دارد و دولت پزشکیان، همانند دولت‌های پیشین، امید دارد «نگاه به شرق» و حضور در پیمان‌هایی چون شانگهای و بریکس (ائتلافی متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی و چند عضو جدید از جمله ایران) بتواند بخشی از انزوای تهران را جبران کند.
سازمان همکاری شانگهای که در سال ۲۰۰۱ با محوریت امنیت منطقه‌ای و مقابله با نفوذ غرب شکل گرفت، ابتدا متشکل از روسیه، چین و چند کشور آسیای میانه بود و ایران پس از سال‌ها حضور به‌عنوان ناظر، در سال ۱۴۰۰ به عضویت دائم آن درآمد.
امروز این سازمان بیش از ۲.۵ میلیارد نفر جمعیت و حدود ۴۰ درصد اقتصاد جهان را در بر می‌گیرد، اما سهم ایران از تجارت با اعضا ناچیز است. همزمان، بیشتر کشورها در این بلوک‌ها روابط گسترده‌ای هم با آمریکا و اروپا دارند؛ نکته‌ای که نشان می‌دهد برخلاف روایت تهران، شانگهای و بریکس برای آن‌ها بیشتر ابزار تنوع‌بخشی و افزایش قدرت مانور است تا جایگزینی واقعی برای غرب.
