سفر اخیر هیئت عالیرتبه نظامی جمهوری اسلامی به بلاروس به ریاست حمید واحدی، فرمانده نیروی هوایی ارتش و اهداف این سفر در شرایط ویژه ایران و منطقه توجه ناظران را جلب کرده است.
دیدار هیئت نظامی ایران از مینسک که روز ۱۴ آبان ۱۴۰۴ به پایان رسید در شرایطی انجام شد که جنگ اوکراین و روسیه ادامه دارد و تهران کمتر از چهار ماه پیش درگیر جنگ با اسرائیل شد. جنگی که به گفته کارشناسان نظامی آسیب‌های گسترده‌ای را در زیرساخت‌های پدافندی و نظامی ایران برجای گذاشت.
در این چارچوب، به‌ظاهر یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های جمهوری اسلامی برای تعمیق مشارکت راهبردی با بلاروس، بازسازی توان از دست‌رفته نیروی هوایی‌‌اش باشد. به نظر می‌رسد بلاروس هم از تقویت روابط با ایران اهدافی را، به ویژه در حوزه نظامی، دنبال می‌کند که گفته می‌شود یکی از آنها تولید داخلی پهپادهای انتحاری شاهد ۱۳۶ ایران است.
جک رَوش، پژوهشگر در مدرسهٔ اقتصاد و علوم سیاسی لندن، می‌گوید روابط مینسک و تهران از حدود سه سال پیش روندی رو به رشد را در پیش گرفته است. به گفته آقای رَوش، حمایت ایران و بلاروس از روسیه در تهاجم نظامی این کشور علیه اوکراین از جمله عوامل نزدیکی فزاینده این دو کشور بوده است: «[از جمله دلایلی] که باعث شد این روابط بعد از سال ۲۰۲۲ جان بگیرد، این واقعیت بود که بلاروس و ایران هر دو از حامیان تهاجم نظامی روسیه به اوکراین بودند و همین امر به یک منفعت مشترک آشکار دو کشور تبدیل شد. بنابراین، حالا دیگر علاوه بر گفتمان مشترک ضد غرب و اقدامات نمادین دیگر، زمینه‌ای عملی و معنادار در مقابل دو طرف شکل گرفته بود که می‌توانستند برپایه آن اقدام کنند.»
از جمله منافع بالقوه روسیه از تقویت همکاری‌های این دو کشور متحدش، ایجاد زنجیره تامین برخی تسلیحات نظامی و به طور خاص پهپادهای ارزان‌قیمت ولی مرگبار ایران در موقعیتی در دسترس اما دور از آتش اوکراین و اسرائیل استجک رَوش، پژوهشگر مدرسهٔ اقتصاد و علوم سیاسی لندن
جک رَوش می‌گوید در سال‌های اخیر ایران رفته‌‌رفته به یک «کشور مطرود» تبدیل شده است. به گفته این پژوهشگر روابط بین‌الملل، انزوای جمهوری اسلامی، تهران را به سوی پیدا کردن شرکای راهبردی جدیدی از قبیل کوبا، چین و حالا بلاروس سوق داده است.
در این میان کرملین هم با انگیزه‌هایی خاص تعمیق همکاری‌های ایران و بلاروس را تشویق کرده است. از جمله منافع بالقوه روسیه از تقویت همکاری‌های این دو کشور متحدش، ایجاد زنجیره تامین برخی تسلیحات نظامی و به طور خاص پهپادهای ارزان‌قیمت ولی مرگبار ایران در موقعیتی در دسترس اما دور از آتش اوکراین و اسرائیل است؛ موقعیتی که از دید کرملین، بلاروس حائز آن است.
جک رَوش می‌گوید تمایل بلاروس به تقویت بنیه نظامی این کشور و مطرح شدن مینسک به عنوان یک تولیدکننده جنگ‌افزارهای نظامی از دیگر عوامل تعمیق همکاری‌های دوطرفه تهران و مینسک است: «بلاروس از زمان آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲ به دنبال تولید پهپادهای ایرانی بوده که بتواند از این رهگذر صنایع پدافندی خود را تقویت کند و به عنوان یک نیروی نظامی و تولیدکننده جنگ‌افزار، جایگاه خود را ارتقا بخشد. ما این رویکرد بلاروس را در بخش صادرات نظامی دیگر این کشور مشاهده کرده‌ایم و همچنین، در این اواخر، به شکل میزبانی از بقایای سازمانی که زمانی به نیروهای شبه‌نظامی «واگنر» معروف بود.»
در این میان البته باید توجه داشت که طرف ایرانی به دلایل آشکار نمی‌تواند تمایل چندانی به انتقال صنعت پهپادسازی خود به بلاروس داشته باشد. جک رًوش توضیح می‌دهد که «ایران مایل است جایگاه خود را به عنوان یک تامین‌کننده جهانی تسلیحات نظامی حفظ کند، و پهپادهای ساخت ایران تا به اینجای کار در بسیاری از نقاط جهان استفاده شده‌اند: از اتیوپی گرفته تا سودان و حتی ونزوئلا. بنابراین به نفع ایران نیست که بلاروس تولید انبوه پهپادهای شاهد را آغاز کند.»
اما بروز جنگ ۱۲ روزه میان ایران و اسرائیل معادلات را طوری برهم زد که اینک تهران بیش از هر زمانی به انتقال صنعت پهپادی خود به بلاروس نزدیک شده است. تمرکز تهران بر بازسازی توان دفاعی کشور و تولید تسلیحات برای تامین نیازهای نظامی داخلی احتمالا فضای چندانی را برای صادرات جنگ‌افزار به روسیه یا بلاروس باقی نمی‌گذارد. در این صحنه تولید انبوه پهپادهای شاهد از سوی بلاروس گامی موثر جهت پاسخ به نیاز حکومت ایران به شرکای جدید امنیتی‌اش خواهد بود و امتیاز دادن به شرکای جدید را از دیدگاه تهران توجیه می‌کند.
اما روابط ایران و بلاروس با یک واقعیت دیگر هم روبه‌رو است: تلاش محدود مینسک جهت ترمیم روابط با واشینگتن. در همین راستا پیشتر بلاروس به دنبال سفر یک هیئت آمریکایی به مینسک ۵۲ زندانی سیاسی را آزاد کرد که در بین‌شان ۱۴ شهروند خارجی وجود داشت. واشینگتن از این اقدام استقبال کرد و دولت دونالد ترامپ بخش‌هایی از تحریم‌ها علیه هواپیمایی بلاروس را لغو کرد.
یک سخنگوی وزارت خارجه ایالات متحده در همین باره به رادیوفردا گفت «دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری پس از مشورت با وزارت خارجه، بلاویا، هواپیمایی ملی بلاروس، را از فهرست تحریم‌ها خارج کرده است.» تحولی که به معنای دسترسی بلاروس به تولیدات شرکت بوئینگ از جمله قطعات یدکی هواپیماهایی است که ایران به شدت نیازمند آنها برای تعمیر ناوگان فرسوده‌اش است.
دیدار الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس با علی خامنه‌ای در دوران ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی، اسفند ۱۴۰۱
جک رَوش معتقد است موضوع دور زدن تحریم‌های سنگین غرب و آمریکا علیه ایران، از جمله در حوزه هوانوردی، از انتظارات محتمل ایران در رابطه با بلاروس است. آقای رَوش می‌گوید تهران در نهایت خواهد کوشید در این زمینه از بلاروس کمک بگیرد: «ایران مدت‌هاست که تحریم‌های بین‌المللی را دور زده است – به ویژه در زمینه واردات قطعات یدکی هواپیماهای ناوگان هوایی فرسوده‌اش، هم برای «ایران ایر» و هم برای خطوط هوایی کوچک‌تر از قبیل «ماهان ایر». تهران توانسته از طریق معامله با کشورهای آمریکای لاتین و آفریقا و بازار سیاه، بخشی از هواپیماها و قطعات یدکی مورد نیازش را تامین کند. بر این اساس، اگر بلاروس امکان خرید هواپیماهای بوئینگ و قطعات را پیدا کند، به احتمال قوی تلاش مشابهی را از سوی ایران در رابطه‌‌اش با بلاروس شاهد خواهیم بود.»
نیرویی که توانایی ایجاد اخلال در این گردش اقلام صنایع هوایی را دارد دولت دونالد ترامپ در واشینگتن است: «مشکل اینجاست که ایالات متحده تمایل خود را به رهگیری تراکنش‌های ایران و جلوگیری از انجام تراکنش‌ها نشان داده است. برای مثال، ما دیدیم که آرژانتین رسما به درخواست آمریکا یک فروند بوئینگ ۷۳۷ را که ماهان ایر به خطوط هوایی ونزوئلا فروخته بود مصادره کرد. ممکن است چنین سناریویی را درباره بلاروس هم مشاهده کنیم.»
جک رَوش این پرسش را مطرح می‌کند که آیا از دید بلاروس فروش قطعات یدکی بوئینگ به ایران «ارزشش را خواهد داشت؟» خصوصا با علم به اینکه چنین اقدامی ممکن است تبعاتی از سوی آمریکا داشته باشد؟