حضور مهاجران افغانستانی در ایران مدتی است که به موضوعی پرمناقشه تبدیل شده و در این میان اخبار و اطلاعات گمراه‌کننده‌ای دربارهٔ این موضوع حتی در برخی رسانه‌های رسمی منتشر می‌شود که نیازمند راستی‌آزمایی و رجوع به منابع معتبر است.
گروه داده‌کاوی رادیوفردا در این گزارش برخی از شاخص‌های مهمِ مرتبط ازجمله جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران را، با استناد به معتبرترین منابع موجود، در قالب هشت نمودار بررسی و ارائه کرده است.
جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران چقدر است؟
برخی رسانه‌ها و مقامات ایرانی شمار افغانستانی‌های ساکن ایران را بین ۱۰ تا ۱۷ میلیون نفر برآورد کرده‌اند.
برای نمونه، روزنامهٔ «جمهوری اسلامی» مدتی پیش اعلام کرد که جمعیت مهاجران افغان در ایران حدود ۱۰ میلیون نفر است و از این تعداد دو میلیون نفر به‌صورت غیرقانونی در ایران حضور دارند. در نمونه‌ای دیگر، یعقوب رضازاده، نماینده و عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی، در یک سخنرانی ادعا کرد که ۱۷ میلیون افغانستانی در ایران زندگی میکنند.
مبنا و منبع این آمارهای به‌ظاهر اغراق‌آمیز مشخص نیست؛ آماری که نه با آمارهای رسمی دولت همخوانی دارد و نه با آماری که سازمان ملل متحد ارائه داده است.
آخرین برآورد کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان حکایت از آن دارد که کمتر از چهار و نیم میلیون افغانستانی در ایران حضور دارند. از این تعداد ۷۶۱ هزار نفر پناهندهٔ رسمی‌اند، ۳۶۰ هزار نفر پروانه اقامت دارند و ۲۶۷ هزار نفر نیز با گذرنامهٔ خانوادگی در ایران زندگی میکنند.
علاوه بر این، حدود دو میلیون و ۶۰۰ هزار نفر نیز به‌عنوان «مهاجران سرشماری‌شده» شناسایی شده‌اند که وضعیت اقامت آن‌ها هنوز مشخص نشده است. همچنین، کمیساریای عالی پناهندگان تخمین می‌زند که نیم میلیون افغانستانی بدون مدرک نیز به‌صورت غیرقانونی در ایران حضور دارند.
«سازمان ملی مهاجرت وزارت کشور» نیز آمارهای مشابهی در این باره دارد. به‌گفتهٔ بهزاد مرادی‌پور، معاون این سازمان، وزارت کشور آمار چهار میلیون و ۱۰۰ هزار مهاجر افغانستانی را احصا کرده و برآورد رسمی این است که بین ۵۰۰ هزار تا ۷۰۰ هزار نفر نیز به‌صورت غیرقانونی در ایران حضور داشته باشند.
مهاجران افغانستانی در چه مناطقی اجازه حضور دارند؟
اقامت شهروندان افغانستان در ۱۶ استان به‌طور کامل ممنوع اعلام شده است: آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال‌وبختیاری، کهگیلویه‌وبویراحمد، گیلان، مازندران، سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان و همدان.
در ۱۲ استان دیگر نیز مهاجران افغانستانی اجازهٔ اقامت محدود در شهرهای مشخصی از این استان‌ها دارند: اصفهان، بوشهر، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خوزستان، سمنان، فارس، قزوین، کرمان، گلستان، مرکزی و یزد.
ایران، رکوردار پذیرش پناهجویان در جهان
هرچند مخالفان حضور مهاجران افغانستانی در ایران می گویند برآوردهای چهار تا پنج میلیون نفری از جمعیت مهاجران افغانستانی بسیار کم است، این عدد در مقیاس جمعیت پناهجویان در دنیا عدد بزرگی است.
براساس آخرین آمار کمیساریای عالی پناهندگان در سال ۲۰۲۴ میلادی، حتی بدون احتساب مهاجران فاقد مدارک قانونی، ایران با رکورد سه میلیون و ۷۶۴ هزار و ۵۱۷ پناهجوی شناسایی‌شده، در صدر کشورهای میزبان پناهجویان قرار دارد.
بر اساس آخرین برآوردهای کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان که اواسط سال ۲۰۲۴ میلادی به‌روز شده، جمعیت کل پناهجویان در دنیا ۳۱ میلیون و ۹۵۶ هزار و ۵۸۴ نفر تخمین زده می‌شود.
از این تعداد، سه میلیون و ۷۶۶ هزار و ۵۱۷ میلیون نفر آن‌ها در ایران شناسایی شده‌اند و با این حساب، ایران بدون احتساب مهاجران فاقد مدارک قانونی، به‌تنهایی میزبان ۱۲ درصد کلِ پناهجویان در سراسر جهان است.
جمعیت دانش‌آموزان، دانشجویان و طلاب افغانستانی
مقام‌های وزارت کشور و وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی می‌گویند بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار دانش‌آموز افغانستانی در مدارس ایران تحصیل میکنند. این رقم حدود چهار درصد کل جمعیت دانش‌آموزان در ایران است.
اگر جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران را پنج میلیون نفر فرض کنیم، از هر هشت نفرِ آن‌ها یک نفرشان دانش‌آموز است.
طبق آخرین برآوردها، کل جمعیت ایران در سال ۱۴۰۳، حدود ۸۶ میلیون نفر بوده که با احتساب جمعیت ۱۷ میلیون نفری دانش‌آموزان، این نسبت در کل کشور، یک دانش‌آموز به ازای هر پنج نفر است.
براساس آخرین آمار موجود، دانشجویان افغانستانی در ایران، بعد از دانشجویان عراقی، دومین گروه بزرگ دانشجویان خارجی به حساب می‌آیند. براساس آمارهای مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال ۱۴۰۰ کمی بیش از ۹ هزار نفر دانشجوی افغانستانی در دانشگاه‌های ایران مشغول تحصیل بوده‌اند.
هیچ آمار رسمی‌ای از جمعیت طلبه‌های افغانستانی که در مدارس و حوزه‌های علمیه در ایران درس می‌خوانند، در دست نیست.
اما به‌گفتهٔ رئیس سازمان ملی مهاجرت وزارت کشور، حدود ۳۰ هزار طلبهٔ افغانستانی در ایران حضور دارند که ۲۰ هزار نفر آن‌ها در قم و ۱۰ هزار نفر در سایر حوزه‌های علمیه مشغول‌اند.
زادوولد ایرانیان و مهاجران
در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی گزارش‌های زیادی از آمار بالای زادوولد مهاجران افغانستانی منتشر می‌شود.
سازمان ثبت احوال و مرکز آمار هیچکدام آمار دقیق تولدها به تفکیک تابعیت را منتشر نمی‌کنند، اما آمارهایی هست که می‌توان با استناد به آن‌ها گفت میزان باروری و میزان زادوولد در مهاجران مقیم ایران بیشتر از شهروندان ایران است.
براساس آخرین آمار موجود در سایت مرکز آمار ایران، در سال ۱۴۰۰ میزان باروری در میان اتباع ایرانی ۱.۶۵ فرزند به ازای هر زن و برای کل افراد مقیم ایران شامل مهاجران ۱.۷۴ فرزند به ازای هر زن محاسبه شده است.
اگر فرض کنیم جمعیت زنان افغانستانی در سن باروری حدود پنج درصد کل جمعیت زنانِ ۱۵ تا ۴۵ ساله باشد، در این صورت نرخ باروری برای مهاجران افغانستانی حدود ۳.۴۵ فرزند به ازای هر زن محاسبه می‌شود. به‌عبارتی، می‌توان گفت میزان باروری در میان مهاجران افغانستانی بیش از دو برابر زنان ایرانی است.
سرمایه‌گذاری افغانستانی‌ها در ایران
اطلاعات و آمار قابل‌استنادی از میزان فعالیت اقتصادی مهاجران افغانستانی در ایران در دست نیست. بر اساس آخرین آمار رسمی در سال ۱۳۹۶، وزارت کار، تعاون و رفاه تعداد کل شاغلان خارجی در ایران را کمتر از ۵۴۰ هزار نفر برآورد کرده بود. اما این آمار قدیمی است و به دلیل تغییرات جمعیتی قابل استناد نیست.
در سال‌های گذشته، در برخی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، اعداد و ارقام بسیار بزرگی از اشتغال مهاجران منتشر شده که عمدتاً پایه و اساسی ندارند و نحوهٔ برآورد آن‌ها نیز نامشخص است.
با این حال گزارش‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌دهد همزمان با افزایش جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران، در شش ماه نخست سال ۱۴۰۱ افغانستان به بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در ایران تبدیل شد.
در این دورهٔ زمانی و بنا به اعلام وزارت صمت، افغانستان با ۱۴۹.۸ میلیون دلار، چین با ۷۵.۵ میلیون دلار، ترکیه با ۴۴.۸ میلیون دلار، هند با ۳۳.۸ و امارات با ۲۰.۹ میلیون دلار بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی در ایران بودند.
